Çocukların yalan söylemeyi ya da gerçeği çarpıtmayı öğrenmesi genel ‘öğrenme’ sürecinin önemli bir parçası olmakla birlikte; tıpkı yürümek ya da konuşmak gibi gelişimsel köşe taşlarından bir tanesi… Çocuklar yalan söylerken; kendi düşüncelerini, bilgisini ve kendileriyle ilgili inanışlarını keşfediyorlar…
Toronto Üniversitesi’nde yapılan bir araştırmaya göre çocuklarda yalan söyleme; bilişsel gelişimi sağlıklı olan çocuklarda ve çok erken yaşlarda başlıyor. Yapılan çalışmada; 2 yaş civarındaki çocukların %30’u ebeveynlerini aldatmaya ya da onlardan gerçek amaçlarını gizlemeye meyl ederken, 3 yaşlarına geldiklerinde %50’si düzenli olarak bunu deniyor. Uydurma hikâyeler ve gerçeği saptırmalar 4 yaş civarındaki çocukların %80’inde ve 5-7 yaş çocukları arasında neredeyse tamamında görülüyor. Çocuğun yaşı ilerledikçe, yalan söylemenin ve gerçeği çarpıtmanın sonuçlarını anlamlandırmaya başlıyor.
Başka bir deyişle; küçük çocuklar arasında yalan söylemek/gerçeği saptırmak olağan dışı bir durum değil. Dahası; gerçeği saptıran bu yaş grubu çocukların bilişsel bir avantaja sahip olmaları mümkün. Yalan söylemenin ‘içindekiler formülü’ne baktığımızda iki temel faktör görüyoruz.
Bunlardan biri; çocuğun bir başkasının ne bilip ne bilmediğini anlayabilmek için karşı tarafın düşünce ve algı sistemini tahmin etmesi gerekiyor ki bu da zihin kuramı gelişimiyle ilişkilidir (zihin kuramı; inanış, yönelim, istek bilgi gibi bilişsel durumları hem kendisiyle hem de diğer kişilerle ilişkilendirirken, diğer kişilerin istek ve yönelimlerini de anlama becerisidir). Başka bir araştırma; zihin kuramı gelişimi desteklenen ve bu konuda eğitilen çocukların yalan söylemelerinde artış olduğunu bulgulamıştır.
İkinci faktör ise; çocuklarda ”önünü görerek plan yapma, istenmeyen sonuçları önleyerek yürütebilme” becerisidir. 3 yaş altı yalan söyleyebilen çocuklara bakıldığında %30’unun bu becerilerinin yüksek olduğu bulunmuştur.
Yalan söylemek & gerçeği saptırmak olumlu/devam etmesi istenen/ takdir edilen bir davranış olmamakla birlikte; gelişimsel sürecin doğası gereği ortaya çıkabileceğini ve sağlıklı destek ile uzun vadede olumlu sonuçlar elde edilebileceğini unutmamak gerekir.
ÇOCUKLAR NEDEN YALAN SÖYLEYEBİLİR?
- İstenmeyen bir şey yaptıklarında üstünü örtmek için yapabilirler, böylece başları derde girmez
- O yalan söylediğinde sizin tepkinizi görmek ve ölçmek için yapabilir.
- Hikâyelerini daha ilgi çekici kılmak ve kendilerini daha iyi hissetmek için yapabilirler.
- Doğruyu bildiğinizi bildikleri halde sadece dikkatinizi çekmek için de yapıyor olabilirler.
- İstedikleri bir şeyi elde etmek için yapıyor olabilirler.
PEKİ, NE YAPILABİLİR?
- Her alanda olduğu ve olacağı gibi; ROL MODEL OLUN! Massachusetts Üniversitesinde yapılan bir araştırma gösteriyor ki yetişkinlerin yaklaşık %60’ı 10 dakikalık bir sohbet esnasında bile gerçeği çarpıtmaya ve yalana meyilli. Siz yalan söylerken, çocuğunuzdan yalan söylememesini beklemeyin…
- Toplum yanlısı yalan diye tanımlayabileceğimiz beyaz yalanlar erişkin hayatının elbette bir parçası. (örn; komşunuz sizi çağırdı ve siz çocuğunuzun önünde bir bahane söyleyerek gelemeyeceğinizi belirttiniz). Böyle bir durumda çocuğunuzla baş başa kaldığınızda neden ‘birazcık dürüst olmadığınızı’ açıklayın.
- Çocuğunuzu suçlar ve yargılar cümleler kurmayın. Önce sorun!
- Yalan söylememenin önemini ve neden yapılmaması gerektiğini açıklayın, durumu daha iyi somutlaştırması için onun sahasından örnekler verebilirsiniz (örn ‘ eğer ben sana dondurma alacağımızı söyleseydim, seni dışarı çıkarsaydım ve sonra da pazara götürseydim, nasıl hissederdin?).
- Dürüstlüğünü pekiştirin! Araştırmalara göre; yalan söyleyen bir karakterin yalanını itiraf etmesi ve başının derde girmemesi ile ilgili hikâyeler okunan çocuklar, daha az yalan söylemeye meyilliler. Dürüstlük ve önemi ile ilgili filmler izleyebilir, kitaplar okuyabilir ve üzerine sohbet ederek çocuğunuzun bu sohbet esnasında yalan söylemenin neden doğru olmadığını keşfetmesini ve öğrenmesini sağlayabilirsiniz.
- Çocuğunuzdan ziyade çocuğunuzun Davranışına odaklanın… ‘yalancı’ ya da benzeri bir etiket takmak durumu sadece daha kötüye götürecek ve kalıcılığını sağlamak için tehdit oluşturacaktır. Duruma odaklanın ve durum değerlendirmesi yapın. Çocuğunuzun yalan söylemesi genel bir tutum ve davranış formu olmasından ziyade; sadece o ana ve o olguya özgü olabilir ve eğer böyle ise nedenini öğrenmek sonraki zamanlarda önlemenizi kolaylaştıracaktır.
Çocuğunuzun yaşı ilerledikçe, yalanlar alışkanlığa dönebilir. Bu gibi durumlarda bir uzmandan destek alarak durum değerlendirmesi ve müdahalesi alabilirsiniz.
(Kaynak: Ding, X. P., Wellman, H. M., Wang, Y., Fu, G., & Lee, K. (2015). Theory of mind training causes honest young children to lie. Psychological Science, 1-10. doi: 10.1177/0956797615604628; psycnet.apa.org )
Psikolog Doktor Gizem Çeviker
